बोले तैसा चाले - संत तुकाराम

बोले तैसा चाले । त्याची वंदीन पाउले ॥
अंगे झाडीन अंगण । त्याचे दासत्व करीन ॥
त्याचा होईन किंकर । उभा ठाकेन जोडोनि कर ॥
तुका म्हणे देव । त्याचे चरणी माझा भाव ॥

"जो 'जसा बोलतो त्याप्रमाणेच वागतो' त्याच्या पाउलांचे मी वंदन करतो.
त्याच्या घराचे अंगण मी स्वतःच्या अंगाने झाडीन, त्याचा दास बनून राहीन.
त्याचा दास होऊन त्याच्या सेवेसाठी नेहमी त्याच्यासमोर हात जोडून उभा राहीन.
माझ्यासाठी तोच देव आहे आणि त्याच्या चरणीच माझा प्रेम भाव आहे."

This is among the most famous abhang of the Sant Tukaram. The line "बोले तैसा चाले । त्याची वंदीन पाउले ॥" meaning "I bow down to the one who walks his talk", is very well known and highly referenced in Marathi literature and in general life in Maharashtra.

He further says
"I'll clean the space in front of his house with my own body, I'll become a slave to him. 
As his slave I'll stand in front of him with folded hands (waiting for orders; to serve him)"
Sant Tukaram is ready to become his slave, to serve him. He knows how rare it is to find such a person and how great and worshippable he is.

He further says, "He is God to me and I'll worship his lotus feet".
He is conveying the importance of this quality very earnestly here. He says such a person is like God himself. So, Walk the Talk!

देव श्रेष्ठ की संत? - संत एकनाथ

एकनाथी भागवत हा मराठीचा मानाचा तुराच आहे. भागवत ग्रंथातील अकराव्या स्कंधावर (जे की परब्रम्ह श्रीकृष्णाच्या अवताराशी निगडीत आहे) लिहीलेली ही टीका होय. त्यातूनच खालील ओव्या घेतलेल्या आहेत. राजा वसुदेवांकडे नारद मुनी आले असता वसुदेव त्यांना प्रणाम करतात व त्यांची स्तुती करतात. त्या प्रसंगात एकनाथांनी ह्या ओव्या लिहील्या आहेत. एकनाथ महाराज अत्यंत सुरेख शब्दात आणि समर्पक उदाहरणांसह हे पटवून देतात की संत किंवा साधू हे देवा पेक्षा श्रेष्ठ आहेत.

देवाचा अवतार होये । दासां सुख दैत्यां भये । तेथही ऐसे विषम आहे । हे न समाये तुजमाजी ॥
तू देवांचा आप्त होसी । दैत्यही विश्वासती तुजपाशी । रावण तुज नेऊनि एकांतासी । निजगुह्यासी स्वये सांगे ।।
जरासंधू कृष्णाचा वैरी । तुझी चाल त्याच्या घरी । आणि कृष्णाचे सभेमाझारी । आप्तत्वे थोरी पै तुझी ॥
नाम घेवो नेदी देवांचे । हे बिरुद हिरण्यकशिपूचे । त्यासी कीर्तन तुझे रुचे । विषमत्व साचे तुज नाही ॥

एकनाथ महाराज म्हणतात की जेव्हा देवाचा अवतार होतो, तेव्हा दासांना, भक्तांना सूख होते पण दैत्यांना मात्र भय वाटते. हा जो भक्त आणि दैत्य यांत फरक असतो तो देवाकडेच असतो, संतांकडे नाही. वसुदेव म्हणतात, हे नारदा हा भेद तुझ्याकडे नाही. तू देवांचा ही आप्त किंवा जवळचा आहेस आणि दैत्यांचाही तुझ्यावर पूर्ण विश्वास आहे. रावण तर स्वत:चे सर्व गुह्य (secret) तुला एकांतात सांगत असे. जरासंध हा कृष्णाचा वैरी आहे, त्याच्या ही घरी तुझे येणे जाणे असे. आणि कृष्णाशी तुझी जवळीक तर अत्यंत थोर व प्रसिद्ध आहे, त्यामुळे तुला कृष्णाच्या सभेत विशेष महत्व आहेच. हिरण्यकशिपूचे तर हे ब्रिदच होते की तो देवाचे नाव ही कोणाला घेवू देत नसे. परंतू तुझे कीर्तन मात्र त्याला आवडत असे. खरच तुझ्याकडे देव-दैत्य, शत्रु-मित्र असा फरक नाही.

इतर देवांची कथा कोण । थोरला देव लांचुगा पूर्ण । तोही न भेटे जीव घेतल्याविण । भेटल्याचे आपण गर्भवास सोसी ॥
त्याचे जीवे सर्वस्वे भजन । केल्या निजांग देऊनि होये प्रसन्न । परी न भजत्याच्या घरा जाण । विसरोनि आपण कदा न वचे॥
तैसी नव्हे तुमची बुद्धि । दीनदयाळा त्रिशुद्धी । तू तव केवळ कृपानिधी । ऐक तो विधि सांगेन ॥
तुवां व्यास देखोनि सज्ञान । उपदेशिले गुह्यज्ञान । ध्रुव बाळक अज्ञान । म्हणोनि जाण नुपेक्षिसी ॥
प्रल्हाद उपदेशिला जेव्हा । दैत्यपुत्र न म्हणसी तेव्हा । तुझिया कृपेचा हेलावा । तो निजविसावा दीनांसी ॥
केवळ वाटपाडा देख । भजनेंवीण एकाएक । महाकवि केला वाल्मीक । अमर आवश्यक वंदिती त्यासी ॥ 
तुम्ही अच्युतात्मे निजनिर्धारी । म्हणोनि देवो तुमचा आज्ञाधारी । तुम्ही म्हणाल त्याते उद्धरी । येऱ्हवी हाती न धरी आनाते॥
ऐसा तू दीनदीक्षागुरू । ब्रम्हज्ञाने अतिउदारू । तरी पुसेन तो विचारू । निजनिर्धारू सांगावा ॥

पुढे एकनाथ महाराज सांगतात, की कसे देव ही भक्त-दुर्जन असा फरक करतो परंतू नारदा सारखे साधू-संत हा फरक करत नाहीत. ते म्हणतात, इतर देवांचे तर सोडा पण सर्वात थोरला देव परमेश्वरसुद्धा स्वार्थी आहे. तो सुद्धा जीव घेतल्यावाचून भेटत नाही, पण एकदा प्रसन्न झाला की मात्र अगदी भक्तासाठी गर्भवास सुद्धा सोसायला तयार होतो (म्हणजेच माणसाचा जन्म ही घेतो). त्याचे भजन जर सर्वस्व देऊन केले, तर अशा भक्ताला प्रसन्न होऊन तो निजांग म्हणजेच सायुज्य मुक्ती पण देऊन टाकतो. पण जो त्याचे भजन करत नाही त्याकडे तो चुकूनही जात नाही.
हे नारदा, दीनदयाळा, तुमची बुद्धी मात्र तशी नाही, तू केवळ कृपानिधीच आहेस. तुझ्याकडे असा आपपरभाव नाही, ते कसे तर ऐक सांगतो. तू व्यास ऋषी, जे की थोर ज्ञानी आहेत, त्यांना गुह्यज्ञानाची शिकवण दिलीस आणि ध्रुव बाळ, जो की अज्ञानी आहे हे जाणून त्यास ही तू उपेक्षिले नाही. त्याला ही तू गुह्यज्ञान सांगितलेस.
प्रल्हादाला उपदेश करताना, तो दैत्यपुत्र म्हणून फरक केला नाहीस. तुझी कृपा ही दीनांसाठी विसाव्याचे स्थानच आहे. वाल्या जो की केवळ वाटपाड्या होता, त्याला ही भजन न करता बघून तू उपदेश केला आणि एक महाकवी बनविले, ज्यास देव ही वंदन करतात. तुम्ही खरोखर परमेश्वराचा आत्माच आहात, त्यामुळे परमेश्वर तुमचा आज्ञाधारी आहे. तुम्ही म्हणाल त्याचा उद्धार देव करतो एरवी मात्र तो असे मनात आणत नाही. असा तू दीन जनांसाठी दीक्षा देणारे आणि त्यांना ब्रम्हज्ञान देणारे, अत्यंत उदार असे गुरूच आहात.

संत हे देवापेक्षाही जास्त करुणामय आणि दयाळू असतात. गोंदवलेकर महाराज म्हणतात अत्यंत पुण्यवान माणसांनाच अशा साधू-संतांची संगती मिळते. त्यामुळे जेव्हा एखाद्या खऱ्या संताची गाठ पडेल, तेव्हा अगदी दुर्लभ रत्न मिळल्याप्रमाणे आपण आनंदित होऊन त्यांची मनोभावाने सेवा करायला हवी. ज्ञानेश्वर महाराजांनी म्हटल्याप्रमाणे,

"ज्ञानदेव सांगे दृष्टांताची मात । साधूंचे संगती तरणोपाय॥"

संवसार तापे तापलो मी देवा - संत तुकाराम

संवसार तापे तापलो मी देवा | करिता या सेवा कुटुंबाची ||

म्हणऊनी तुझे आठविले पाय | ये वो माझे माय पांडुरंगे ||

बहुता जन्मींचा जालो भारवाही | सुटिजे हे नाही वर्म ठावे ||

वेढियेलो चोरी अंतर्बाह्यात्कारी | कणव न करी कोणी माझी ||

बहु पांगविलो बहु नागविलो | बहु दिवस जालो कासाविस ||

तुका म्हणे आता धाव घाल वेगी | ब्रीद तुझे जगी दीनानाथा ||

Ramkrishna Paramhansa and many other saints have said that you can see God when you are really desperate for Him. When you have totally surrendered unto Him. When you do not have any other hope of help from the world. In such a mood when you call unto God, you'll see Him. As Jesus Christ has said, “Ask, and it shall be given unto you”. 

संवसार तापे तापलो मी देवा | करिता या सेवा कुटुंबाची ||

म्हणऊनी तुझे आठविले पाय | ये वो माझे माय पांडुरंगे ||

This abhang is one such prayer, where Sant Tukaram is calling out to God Pandurang in desperation for help. He is saying, I have been tortured in this material world while serving my family. I have been burnt in the flames of the Samsara. So I remember your lotus feet now, looking for peace. Please come to me, O my mother Pandurange, please come and rescue me. Here Tukaram is calling God Pandurang as mother, as a mother cares most for her child. When she knows her child is in pain, she'll do everything to help the child.

बहुता जन्मींचा जालो भारवाही | सुटिजे हे नाही वर्म ठावे ||

वेढियेलो चोरी अंतर्बाह्यात्कारी | कणव न करी कोणी माझी ||

बहु पांगविलो बहु नागविलो | बहु दिवस जालो कासाविस ||

तुका म्हणे आता धाव घाल वेगी | ब्रीद तुझे जगी दीनानाथा ||

I have been labouring in this way for many many births but I am not able to get out of this cycle as I do not know the way out. I have been surrounded from all sides, from outside as well from inside by the thieves (? thieves of unhappiness, bad habits?) and nobody even cares about it. I have been labouring for long, all my self respect is lost due to my failures. I am desperate in pain for many days now. Tuka says please hurry up, O Lord, please prove your name Deenanath (saviour of the poor) by coming and rescuing me.

आपुले मरण पाहिले म्या डोळा - संत तुकाराम

आपुले मरण पाहिले म्या डोळा । तो जाला सोहळा अनुपम्य ॥
आनंदे दाटली तिन्ही त्रिभुवने । सर्वात्मकपणे भोग जाला ॥
एकदेशी होतो अहंकारे आथिला । त्याच्या त्यागे जाला सुकाळ हा ॥
फिटले सुतक जन्ममरणाचे । मी माझ्या संकोचे दुरी जालो ॥
नारायणे दिला वसतीस ठाव । ठेवुनिया भाव ठेलो पायी ॥
तुका म्हणे उमटूनि जगी । घेतले ते अंगी लावूनिया ॥
- संत तुकाराम

This is a very different, beautiful, enchanting, thought-provoking abhang (in marathi - वेड लावणारा अभंग). It starts with such an interesting line - आपुले मरण पाहिले म्या डोळा - 'I have seen my death with my own eyes'. Lot of poetic beauty in this line! Loved it. He continues, 'तो जाला सोहळा अनुपम्य - it was a uniquely beautiful occasion'. He is saying he has seen his own death with his eyes and it was a wonderful occasion, weird isnt it?  This abhang starts with a kind of puzzle. How can one see one's death? Lets see..

He continues expressing his great pleasure over seeing his own death. He says,
आनंदे दाटली तिन्ही त्रिभुवने । सर्वात्मकपणे भोग जाला ॥
'Whole universe is filled with Bliss now', He is so happy, he feels that whole universe is filled with bliss only. Later he says सर्वात्मकपणे, he is giving hint here on what death he is talking about. सर्वात्मक means 'soul of everything'. He says he has enjoyed as soul of the universe. Which means, he has become one with the universe, and so the whole universe is filled with bliss and he is enjoying it as the soul of the universe.

एकदेशी होतो अहंकारे आथिला । त्याच्या त्यागे जाला सुकाळ हा ॥
Here is the key to this puzzle. He says 'I was stuck in one place due to my ego, when I renounced it, it led to this beautful occasion'. There it is. The death was the death of his individual ego. He says he was limited due to his ego. Now when his ego died, he has become one with the universe, one with the God or whatever you want to call it. This is enlightenment! He says when this happened, it led to the supreme bliss that he just talked about.

फिटले सुतक जन्ममरणाचे । मी माझ्या संकोचे दुरी जालो ॥
नारायणे दिला वसतीस ठाव । ठेवुनिया भाव ठेलो पायी ॥
तुका म्हणे उमटूनि जगी । घेतले ते अंगी लावूनिया ॥
He says, 'the curse of birth and death has ended and I'm freed from my limitations, Narayan or God has given me a place at his feet and I have stayed there in full faith. Tuka says God appeared before me and has hugged me in Love' (translation of last line is debatable).
Here he says, when his ego died, he was freed from birth and death. He expresses his gratitude to the God saying he has given me a place at his feet.

Sant Tukaram has said elsewhere, 'खादल्याची गोडी, देखिल्यासी नाही’ -’One who has just seen a sweet and not tasted it, cannot explain the sweetness of the sweet'. This is one such abhang, he is writing from his experience, so the real sweetness is overflowing in it!